Η «χοντρή κυρία» και το βάρος των προκαταλήψεων

Υπάρχουν ιστορίες που διαβάζεις και σου μένουν. Όχι επειδή μιλούν για κάτι ασυνήθιστο, αλλά επειδή αποκαλύπτουν μια αλήθεια που έχεις νιώσει κι εσύ — κι ας μην την έχεις πει ποτέ δυνατά. Το κεφάλαιο «Η χοντρή κυρία» από το βιβλίο Ο δήμιος του έρωτα του Ίρβιν Γιάλομ είναι μία από αυτές τις ιστορίες.

Ο Γιάλομ, διακεκριμένος ψυχοθεραπευτής, καταθέτει με εντυπωσιακή ειλικρίνεια τις δικές του προκαταλήψεις απέναντι σε μία παχύσαρκη θεραπευόμενη. Και το κάνει με έναν τρόπο που δεν επιδιώκει να δικαιολογηθεί, αλλά να κατανοήσει.

«Πάντα με απωθούσαν οι παχιές γυναίκες. Τις βρίσκω αηδιαστικές... Πώς τολμάνε να επιβάλλουν σ’ εμάς τους υπόλοιπους ένα τέτοιο σώμα;» 

Η φράση σοκάρει — κυρίως επειδή δεν προέρχεται από έναν «τυχαίο», αλλά από κάποιον που έχει αφιερώσει τη ζωή του στην κατανόηση. Κι όμως, αυτή είναι η αλήθεια: κανείς μας δεν είναι εκ γενετής απαλλαγμένος από στερεότυπα, ακόμη και οι πλέον μορφωμένοι, ακόμη κι αυτοί που υπηρετούν την ενσυναίσθηση.

«Ποιος έχει να πει ποτέ έναν καλό λόγο για μια παχιά γυναίκα; Η δική μου περιφρόνηση όμως ξεπερνά όλες τις πολιτισμικές νόρμες. Τους φυλακισμένους δολοφόνους δεν είχα δυσκολία να τους αποδεχτώ, να προσπαθήσω να τους καταλάβω και να βρω τρόπους να είμαι υποστηρικτικός.»

Η «χοντροφοβία» (fatphobia) είναι βαθιά ριζωμένη στο συλλογικό μας φαντασιακό. Δεν εκφράζεται μόνο με χλευασμούς ή απορριπτικά βλέμματα. Συχνά είναι υπόγεια και μεταμφιεσμένη σε «καλή πρόθεση». Κρύβεται πίσω από συμβουλές για «το καλό σου», από επαγγελματίες υγείας που αποτυγχάνουν να δουν τον άνθρωπο πέρα από το σώμα του.

«Θέλω να της αρπάξω το φαΐ από το στόμα. Θέλω να της τρίψω τη μούρη μέσα στο παγωτό. Σταμάτα να μπουκώνεσαι! Δεν σου φτάνει όσο έφαγες, γαμώτο σου; Μου έρχεται να της σφραγίσω τα σαγόνια με συρματόπλεγμα!»

Ο Γιάλομ δεν ωραιοποιεί. Αντιθέτως, αναμετριέται με τις πιο σκοτεινές του σκέψεις και μας προκαλεί να κοιτάξουμε τις δικές μας. Γιατί η αλλαγή δεν έρχεται με εξωτερικές νουθεσίες, αλλά με εσωτερική μετατόπιση.

«Εκείνη τη στιγμή δεν ερχόταν στο μυαλό μου κανείς με τον οποίο να επιθυμώ λιγότερο να αποκτήσω οικειότητα. Αυτό, όμως, ήταν δικό μου πρόβλημα, όχι δικό της.»

«Από πού πηγάζουν αυτά τα άθλια συναισθήματα; Δεν είχα ποτέ σκεφτεί να ψάξω. Είναι τόσο βαθιά χαραγμένα μέσα μου που ποτέ δεν τα αντιμετώπισα ως προκατάληψη.»

Η προκατάληψη δεν είναι απλώς προσωπική. Είναι πολιτισμική. Αναπαράγεται, διαιωνίζεται, κληροδοτείται. Η στερεοτυπική σκέψη, η ανάγκη μας για οργάνωση του κόσμου, για «σωστό» και «λάθος», δεν είναι απλώς μια επιβάρυνση για τους παχύσαρκους. Είναι μια παγίδα που στενεύει τον δικό μας κόσμο, περιορίζει την αντίληψή μας για τον εαυτό μας, για τους άλλους και για το μέλλον που μπορούμε να χτίσουμε. Μας εμποδίζει να δούμε πέρα από την επιφάνεια, την πολυπλοκότητα της ύπαρξής του ανθρώπου. Περιορίζει τις δυνατότητές μας για συναισθηματική ελευθερία και αληθινή σύνδεση. Είναι μάστιγα που διαιωνίζεται άκριτα — και αρκεί να σταθούμε για μια στιγμή και να αναρωτηθούμε: «Γιατί;».

«Υπήρχε όμως το πάχος, τα χοντρά παιδιά, οι μεγάλοι χαμένοι, που ήταν πάντα ο περίγελος… κι εγώ χρειαζόμουν κάποιον να μισώ. Ίσως εκεί να το έμαθα.»

Το κεφάλαιο δεν αφορά μόνο τη Μπέτι, την παχύσαρκη θεραπευόμενη. Αφορά εμάς. Εμάς που συχνά κρίνουμε πριν ακούσουμε, που αποστρεφόμαστε πριν γνωρίσουμε. Η ενσυναίσθηση δεν είναι χάρισμα. Είναι μια επιλογή, μια πράξη, μια εκπαίδευση του βλέμματος. Δεν αλλάζουμε γιατί «πρέπει» ή για να φανούμε πολιτικώς ορθοί. Αλλάζουμε όταν γνωρίζουμε, συγκινούμαστε, ακούμε. Γιατί όσα φοβόμαστε, αποφεύγουμε ή στιγματίζουμε στους άλλους, συνήθως είναι κομμάτια του εαυτού μας που δεν έχουμε ακόμη συμφιλιώσει.

«Αυτά τα ταραγμένα συναισθήματα είχαν κατά πολύ περιπλέξει το πρόβλημα βάρους της Μπέτι. Το φαγητό δεν αντιπροσώπευε απλώς τη μοναδική της μορφή ικανοποίησης, ούτε ήταν μόνο μία μέθοδος για να καταπραΰνει την αίσθηση του κενού, ούτε απλώς η αδυναμία της θύμιζε τον πόνο για το θάνατο του πατέρα της, αλλά ένιωθε, ασυνείδητα, ότι το να χάσει βάρος θα οδηγούσε στο δικό της θάνατο.»

«Τώρα με συγκινούσε όταν έλεγε πως την έπαιρνε ο ύπνος με κλάματα. Πονούσα γι’ αυτήν όταν μου περιέγραφε το πεινασμένο παιδί μέσα της να ουρλιάζει: “Τάισε με, τάισε με!”»

«Δεν αναγκαζόμουν πια να διώχνω από το μυαλό μου σκέψεις προσβλητικές για την εμφάνισή της. Δεν παρατηρούσα πια το σώμα της και, αντίθετα, την κοιτούσα στα μάτια. Για την ακρίβεια, εντόπισα μέσα μου, μάλλον με έκπληξη, τα πρώτα σκιρτήματα της ενσυναίσθησης.»

Ως διατροφολόγος που εργάζομαι με μη-διαιτητικές προσεγγίσεις, βλέπω καθημερινά την επίδραση αυτών των προκαταλήψεων. Δεν επηρεάζουν μόνο την αυτοεικόνα των ανθρώπων — επηρεάζουν την ελπίδα τους, τη χαρά τους, το δικαίωμά τους να αγαπηθούν.

«Μην ξεχνάτε πως είναι κάτι που το’ χω συνηθίσει. Όλοι έτσι μου φέρονται. Ο κόσμος απεχθάνεται την εμφάνισή μου. Κανείς ποτέ δε μ’ αγγίζει.»

«Το ξέρετε ότι τους πρώτους έξι μήνες δεν με κοιτούσατε σχεδόν ποτέ; Και σε ενάμιση ολόκληρο χρόνο δεν με έχετε αγγίξει — ούτε μία φορά; Ούτε για μια χειραψία!»

Η κοινωνία μας έχει μάθει να βλέπει τους παχύσαρκους ανθρώπους μέσα από έναν παραμορφωτικό φακό. Έναν φακό που τους μειώνει, τους κατηγορεί, τους παρανοεί. Οι λέξεις «τεμπέλης», «αδύναμος χαρακτήρας», «απείθαρχος» γίνονται μέρος ενός αυτονόητου λεξιλογίου που σχεδόν ποτέ δεν αμφισβητείται. Ξεχνάμε πως το βάρος δεν λέει απολύτως τίποτα για την ευφυΐα, το ήθος, την αξία ενός ανθρώπου. Δεν λέει τίποτα για το τι έχει περάσει, τι αντέχει, πόσο έχει προσπαθήσει, ή τι τον πονάει. Πίσω από κάθε σώμα υπάρχει μια ιστορία. Και κάθε ιστορία αξίζει να ακουστεί, όχι να διαγνωστεί με προκατάληψη.

«Ο πραγματικός λόγος είναι ότι κι εγώ (η ίδια η Μπέτι) δεν αντέχω τους χοντρούς. Μου γυρίζουν το στομάχι. Δεν θέλω να με βλέπει ο κόσμος μαζί τους. Πώς να σας κατηγορήσω λοιπόν που νιώθετε κι εσείς το ίδιο;»

Η εσωτερίκευση του στίγματος, η μεροληπτική στάση των επαγγελματιών υγείας, η σύνδεση του βάρους με χαρακτηριστικά της προσωπικότητας — όλα αυτά έχουν αποδειχθεί πιο επιβλαβή για την υγεία από το ίδιο το αυξημένο βάρος (Tomiyama et al., 2018). Η αποδοχή σώματος δεν είναι πολυτέλεια. Είναι θεμέλιο για μια υγιή σχέση με το φαγητό, το σώμα και την αυτοεκτίμηση.

«Τα καινούρια μου συναισθήματα με έκαναν να θυμηθώ και να ντραπώ για την πρώτη μου αντίδραση απέναντί της. Ένιωθα πολύ άσχημα, φέρνοντας στο νου μου όλες τις άλλες παχύσαρκες γυναίκες, στις οποίες είχα φερθεί με τόση δυσανεξία και απανθρωπιά.»

Και όμως, μέσα από την οδυνηρή ειλικρίνεια, γεννιέται η αλλαγή.

Η σχέση με το φαγητό δεν είναι θερμίδες και λίστες απαγορευμένων. Είναι σχέση ζωής. Δεν βοηθάμε κάποιον παχύσαρκο ζητώντας του απλώς να μικρύνει το σώμα του. Βοηθάμε ανοίγοντας χώρο — στην κατανόηση, στη σύνδεση, στην αποδοχή.

Στο τέλος, όταν η Μπέτι ζητά μια αγκαλιά, ο θεραπευτής συνειδητοποιεί κάτι θεμελιώδες:

«Όταν αγκαλιαστήκαμε, με έκπληξη ανακάλυψα ότι χωρούσε μέσα στην αγκαλιά μου.»

Όχι γιατί είχε μικρύνει εκείνη. Αλλά γιατί είχε ανοίξει εκείνος.

Γιατί αυτό έχει σημασία: να μικρύνει όχι το σώμα, αλλά το στίγμα. Να μεγαλώσει όχι η ενοχή, αλλά η κατανόηση. Γιατί τελικά δεν θεραπεύουμε σώματα. Θεραπεύουμε σχέσεις. Πρώτα με τον εαυτό μας. Και μετά, με τους άλλους.